Sự phát triển của ngành đường sắt ở Châu Á là một câu chuyện đầy ấn tượng, đặc biệt trong những thập kỷ gần đây với sự bùng nổ của đường sắt cao tốc. Châu Á đã từ chỗ đi sau, dần vươn lên trở thành khu vực dẫn đầu thế giới về quy mô và công nghệ đường sắt.

Dưới đây là một số điểm nổi bật về sự phát triển của đường sắt Châu Á:

1. Tiên phong về Đường sắt Cao tốc – Nhật Bản (Shinkansen)

• Khởi đầu: Nhật Bản là quốc gia tiên phong trong lĩnh vực đường sắt cao tốc với việc ra mắt tuyến Tokaido Shinkansen nối Tokyo và Osaka vào năm 1964, ngay trước thềm Thế vận hội Tokyo. Đây là hệ thống đường sắt cao tốc thương mại đầu tiên trên thế giới, đạt tốc độ lên tới 210 km/h (sau này nâng lên 320 km/h).
• Tầm quan trọng: Shinkansen không chỉ cách mạng hóa việc đi lại mà còn góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội của Nhật Bản, trở thành biểu tượng của sự hiện đại và hiệu quả. Hệ thống này được xây dựng trên đường ray riêng, không có giao cắt đồng mức để đảm bảo an toàn và tốc độ.
• Ảnh hưởng: Thành công của Shinkansen đã truyền cảm hứng cho nhiều quốc gia khác trên thế giới phát triển đường sắt cao tốc.

2. Sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc

• Khởi đầu muộn, vươn lên dẫn đầu: Trung Quốc bắt đầu phát triển đường sắt cao tốc muộn hơn so với Nhật Bản, với tuyến đầu tiên là Bắc Kinh – Thiên Tân vào năm 2007. Tuy nhiên, tốc độ xây dựng và mở rộng mạng lưới của Trung Quốc là chưa từng có.
• Mạng lưới lớn nhất thế giới: Đến nay, Trung Quốc đã xây dựng được hơn 46.000 km đường sắt cao tốc, chiếm hơn 70% tổng chiều dài đường sắt cao tốc của thế giới. Mạng lưới này có tốc độ vận hành thương mại nhanh nhất thế giới, với nhiều tuyến đạt 350 km/h.
• Công nghệ và xuất khẩu: Trung Quốc không chỉ xây dựng mạng lưới nội địa khổng lồ mà còn làm chủ công nghệ và hướng tới xuất khẩu ra thế giới, với các dự án ở Lào, Thổ Nhĩ Kỳ, Venezuela, Argentina, và đáng chú ý là dự án kết nối từ Trung Quốc qua Lào đến Thái Lan.

3. Phát triển của Hàn Quốc và Đài Loan

• Hàn Quốc (KTX): Hàn Quốc cũng đã phát triển hệ thống đường sắt cao tốc KTX của riêng mình từ năm 2004, kết nối các thành phố lớn như Seoul và Busan. Ban đầu nhận chuyển giao công nghệ từ Pháp, nhưng sau đó đã tự chủ được công nghệ và phát triển các thế hệ tàu KTX tiên tiến.
• Đài Loan (THSR): Đài Loan cũng có tuyến đường sắt cao tốc kết nối các thành phố chính, đóng vai trò quan trọng trong việc đi lại của người dân.

4. Dự án Đường sắt Xuyên Á (Trans-Asian Railway – TAR)

• Tầm nhìn: Dự án TAR là một sáng kiến của Ủy ban Kinh tế Xã hội Châu Á – Thái Bình Dương Liên Hợp Quốc (UNESCAP) nhằm xây dựng một mạng lưới đường sắt kết nối Châu Âu và Châu Á. Mục tiêu là tạo điều kiện thuận lợi cho thương mại và giao thông xuyên lục địa.
• Các hành lang chính:
  • Hành lang phía Bắc: Kết nối Châu Âu và Thái Bình Dương, đi qua Đức, Ba Lan, Belarus, Nga, Kazakhstan, Mông Cổ, Trung Quốc và bán đảo Triều Tiên. Tuyến đường sắt xuyên Siberi (Trans-Siberian Railway) là một phần quan trọng của hành lang này.
  • Hành lang phía Nam: Nối Thổ Nhĩ Kỳ với Iran, Pakistan, Ấn Độ, Bangladesh, Myanmar, Thái Lan và các nước Đông Nam Á.
• Thách thức: Sự đa dạng về khổ đường ray (khổ tiêu chuẩn 1.435 mm, khổ Nga 1.520 mm, khổ rộng 1.676 mm ở Ấn Độ/Pakistan) và các rào cản chính trị, địa lý là những thách thức lớn trong việc hoàn thiện mạng lưới TAR.

5. Sự bùng nổ ở Đông Nam Á và Nam Á

• Indonesia: Là quốc gia đầu tiên ở Đông Nam Á vận hành đường sắt cao tốc thương mại với tuyến Jakarta – Bandung (Whoosh) vào tháng 10/2023, do Trung Quốc hỗ trợ.
• Lào: Tuyến đường sắt do Trung Quốc xây dựng nối Kunming (Trung Quốc) với Vientiane (Lào) đã khai trương năm 2021, mở ra cơ hội kinh tế cho quốc gia này và là một phần quan trọng của Sáng kiến Vành đai và Con đường.
• Thái Lan: Đang trong quá trình xây dựng tuyến đường sắt cao tốc kết nối Bangkok với Nakhon Ratchasima và dự kiến sẽ kéo dài đến Nong Khai, nối liền với tuyến đường sắt Lào – Trung Quốc.
• Việt Nam: Đang đẩy nhanh dự án đường sắt tốc độ cao Bắc – Nam, với mục tiêu hoàn thành các đoạn chính vào năm 2035, kết nối Hà Nội và TP.HCM.
• Ấn Độ: Đang triển khai tuyến đường sắt cao tốc đầu tiên từ Mumbai đi Ahmedabad với sự hỗ trợ công nghệ từ Nhật Bản (dựa trên công nghệ Shinkansen).

6. Đổi mới công nghệ

• Tàu đệm từ (Maglev): Châu Á cũng là nơi đi đầu trong công nghệ tàu đệm từ, với các tuyến hoạt động thương mại như Thượng Hải Maglev (Trung Quốc) và các dự án nghiên cứu phát triển ở Nhật Bản (JR Maglev) với tốc độ kỷ lục thế giới.
• Tự chủ công nghệ: Nhiều quốc gia Châu Á, sau thời gian nhận chuyển giao công nghệ, đã và đang tự chủ được công nghệ đường sắt cao tốc của riêng mình, từ thiết kế tàu đến xây dựng hạ tầng.

Nhìn chung, đường sắt Châu Á đã trải qua một quá trình phát triển vượt bậc, từ các tuyến đường sắt truyền thống đến mạng lưới đường sắt cao tốc hiện đại, đóng vai trò then chốt trong việc kết nối các nền kinh tế, thúc đẩy thương mại và nâng cao chất lượng cuộc sống của hàng tỷ người dân trong khu vực.

Tuy nhiên, có thể khẳng định rằng Trung Quốc và Nhật Bản là hai quốc gia dẫn đầu thế giới về công nghệ đường sắt cao tốc hiện nay, mỗi quốc gia có những điểm mạnh riêng:

1. Trung Quốc: Dẫn đầu về quy mô và tốc độ phát triển

• Mạng lưới lớn nhất thế giới: Trung Quốc sở hữu mạng lưới đường sắt cao tốc dài nhất thế giới, với hơn 46.000 km đường ray, chiếm hơn 70% tổng chiều dài toàn cầu. Tốc độ mở rộng mạng lưới này là chưa từng có.
• Tốc độ thương mại cao nhất: Trung Quốc vận hành các đoàn tàu cao tốc với tốc độ thương mại lên tới 350 km/h trên nhiều tuyến, và đang thử nghiệm các mẫu tàu thế hệ mới (như CR450) có thể đạt tốc độ 450 km/h trong tương lai, được coi là tàu nhanh nhất thế giới.
• Đa dạng công nghệ: Trung Quốc đã thành công trong việc tích hợp và phát triển công nghệ từ nhiều nguồn khác nhau (ban đầu từ Đức, Pháp, Nhật Bản) và giờ đây đã tự chủ hoàn toàn, thậm chí còn xuất khẩu công nghệ và xây dựng các dự án đường sắt cao tốc ở các quốc gia khác (Lào, Thái Lan, Indonesia…).
• Phát triển tàu đệm từ: Tuyến tàu đệm từ Thượng Hải (Shanghai Maglev) là tuyến tàu đệm từ thương mại đầu tiên và duy nhất trên thế giới với tốc độ vận hành 430 km/h.

2. Nhật Bản: Tiên phong về độ an toàn và độ tin cậy

• Lịch sử lâu đời: Nhật Bản là quốc gia khai sinh ra đường sắt cao tốc với tuyến Tokaido Shinkansen vào năm 1964. Hệ thống Shinkansen đã vận hành gần 60 năm mà chưa từng xảy ra một vụ tai nạn chết người nào do trật bánh hoặc va chạm, minh chứng cho độ an toàn và độ tin cậy vượt trội.
• Độ chính xác và đúng giờ: Các đoàn tàu Shinkansen nổi tiếng về độ chính xác và đúng giờ gần như tuyệt đối, với thời gian chậm trễ trung bình chỉ tính bằng vài giây.
• Công nghệ tàu đệm từ tiên tiến: Nhật Bản đang phát triển công nghệ tàu đệm từ riêng (JR Maglev) với mục tiêu đưa vào vận hành thương mại trong tương lai, đã đạt được tốc độ kỷ lục thế giới (581 km/h trong thử nghiệm).
• Khả năng chống động đất: Hệ thống Shinkansen được trang bị công nghệ phát hiện động đất sớm và tự động dừng tàu để đảm bảo an toàn.

3. Các quốc gia khác cũng nổi bật

Ngoài Trung Quốc và Nhật Bản, một số quốc gia khác cũng có công nghệ đường sắt rất tiên tiến:

• Đức (ICE): Nổi tiếng với công nghệ đường sắt cao tốc ICE (Intercity-Express) với sự đổi mới liên tục trong công nghệ động lực, hệ thống tín hiệu và vật liệu. Đức cũng là quốc gia tiên phong trong công nghệ tàu đệm từ (Transrapid).
• Pháp (TGV): Hệ thống TGV của Pháp là một trong những hệ thống đường sắt cao tốc lâu đời và hiệu quả nhất thế giới, liên tục cải tiến tốc độ và hiệu suất, đồng thời xuất khẩu công nghệ ra nhiều quốc gia.
• Hàn Quốc (KTX): Ban đầu nhận chuyển giao công nghệ từ Pháp, nhưng Hàn Quốc đã tự chủ và phát triển công nghệ KTX của riêng mình, với những cải tiến về hiệu suất và tiện nghi.
• Tây Ban Nha (AVE): Đã xây dựng một mạng lưới đường sắt cao tốc rộng lớn, sử dụng công nghệ tiên tiến từ Pháp và Đức, đồng thời phát triển các giải pháp riêng cho địa hình đặc trưng của mình.